Κείμενα

Η ελεύθερη οικονομία είναι η δυνατότητα να κοστολογεί ο καθένας ελεύθερα την τιμή του εμπορεύματος που πουλάει. Η διαδικασία αυτή αφορά όλους, μια που όλοι έμμεσα ή άμεσα πουλάμε κάποιο εμπόρευμα. Ο έμπορος αγοράζει ένα εμπόρευμα σε μια τιμή και το πουλάει σε μια μεγαλύτερη. Ο παραγωγός παράγει κάτι χρησιμοποιώντας κάποιες βασικές πρώτες ύλες και την εργασία του, και πουλάει το τελικό προϊόν σε κάποια τιμή. Ο δάσκαλος πουλάει τη διδασκαλία του, ο γιατρός τη διάγνωση του και ο εργάτης την εργασία του. Όλοι πουλάνε κάτι και στην ελεύθερη οικονομία ο καθένας είναι ελεύθερος να διαπραγματευτεί την τιμή που θα πουλήσει το προϊόν του.

Σε πρώτη ανάγνωση ακούγεται κάτι φυσιολογικό και δίκαιο. Ο καθένας είναι ελεύθερος να πουλήσει ότι θέλει, σε ότι τιμή θέλει και ο αγοραστής είναι ελεύθερος να το αγοράσει εφόσον τον συμφέρει. Το πρόβλημα σε αυτή τη διαδικασία βρίσκεται στο οτι η τιμή του προϊόντος δε βασίζεται στο ʽμόχθοʼ που χρειάστηκε για την παραγωγή του, αλλά σε άλλα αφηρημένα κριτήρια. Βέβαια στις περισσότερες περιπτώσεις η τιμή του προϊόντος κοστολογείται χαμηλότερα από τον κόπο με τον οποίο παράχθηκε ωστόσο δεν υπάρχει κανένας περιορισμός και καμιά τιμωρία για την κοστολόγηση προς τα πάνω. Τα προϊόντα δηλαδή μπορεί να πωληθούν πολλές φορές παραπάνω από την πραγματική τους αξία και να επιφέρουν στον πωλητή, που όπως είδαμε μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε, μεγάλο κέρδος με μικρό κόπο.

Θεωρητικά ο αγοραστής δεν έχει λόγο να αγοράσει ένα προϊόν που πωλείται ακριβά. Εδώ όμως βρίσκεται και η παγίδα. Ο αγοραστής δεν αγοράζει το προϊόν επειδή βρίσκει την τιμή λογική, το αγοράζει επειδή δε βρίσκει άλλο πιο φθηνό. Ουσιαστικά αναγκάζεται να το αγοράσει. Έτσι ενώ υπάρχει η ψευδαίσθηση της ελευθερίας και του ανταγωνισμού στην πράξη ο καταναλωτής αγοράζει πολύ ακριβότερα προϊόντα που έγιναν με λίγο κόπο. Φυσικά ισχύει και το αντίστροφο. Το γεγονός δηλαδή πως πολλοί, και μάλλον οι περισσότεροι, αναγκάζονται να πουλήσουν το εμπόρευμά τους φθηνότερα από τον ʽμόχθοʼ που δαπανήθηκε.

Μιλήσαμε πριν για την αξία του προϊόντος. Αλήθεια ποια θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι η δίκαιη αξία ενός εμπορεύματος; Όπου εμπόρευμα ξανά λέμε μπορεί να είναι οτιδήποτε. Μια σωστή προσέγγιση θα μπορούσε να είναι ο ʽμόχθοςʼ - χρόνος που χρειάστηκε για να παραχθεί το εμπόρευμα. Ας θεωρήσουμε πως όλοι οι άνθρωποι κατέχουν μια ʽτέχνηʼ, μια ικανότητα δηλαδή να παράγουν ένα διαφορετικό προϊόν ο καθένας. Η αξία τότε προσεγγίζεται από το μέσο χρόνο που χρειάστηκαν για να παράγουν το προϊόν. Εδώ βέβαια πρέπει να γίνουν κάποιες διευκρινίσεις. Κάποιος που είναι πιο γρήγορος μπορεί να παράγει κάτι στο μισό χρόνο και σίγουρα αυτός δικαιούται ίδια αμοιβή με κάποιον που ʽέφτιαξεʼ το ίδιο πράγμα στο διπλάσιο χρόνο. Ας πούμε όμως πως υπάρχει μια αφηρημένη έννοια που την ονομάζουμε ʽμόχθοςʼ με την οποία χρειάζεται να γίνει το προϊόν. Ο ʽμόχθοςʼ απαιτεί συγκεκριμένες ποσότητες σωματικής και πνευματικής κούρασης που θα πρέπει να υπολογιστούν αναλόγως. Θα ήταν δίκαιο ο ίδιος ʽμόχθοςʼ να πληρώνεται με το ίδιο ποσό. Φαίνεται πως ο ʽμόχθοςʼ δεν είναι κάτι συγκεκριμένο αλλά πιστεύω πως ο αναγνώστης έχει μια εικόνα της έννοιας του ʽμόχθουʼ και κατά επέκταση της τιμής με την οποία θα έπρεπε ʽηθικάʼ να κοστολογείται το προϊόν.

Στην πράξη όμως στην ελεύθερη αγορά, ο μόχθος παίζει μικρό ρόλο και αυτό που καθορίζει την τιμή είναι κάτι αφηρημένο και υποκειμενικό που η κοινωνία το βλέπει σαν ʽαξίαʼ. Πιο συγκεκριμένα μπορεί κάποιος να θεωρεί πως ο δικός του μόχθος για την παραγωγή ενός εμπορεύματος έχει μεγαλύτερη αξία από τον ίδιο μόχθο σε ποσότητα κάποιου άλλου. Ο ζαχαροπλάστης για παράδειγμα μπορεί να θεωρεί πως το γλυκό που έφτιαξε σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και με ίδιας αξίας πρώτες ύλες, έχει μεγαλύτερη αξία από το ψωμί που έφτιαξε ο αρτοποιός στο ίδιο χρονικό διάστημα. Φυσικά το θέμα είναι υποκειμενικό και στην πράξη ανάλογα με τις συνθήκες το ψωμί και το γλυκό μπορεί να πωληθούν φθηνότερα ή ακριβότερα το ένα από το άλλο. Αυτό που συμβαίνει είναι πως οι συνθήκες καθορίζουν την τιμή των προϊόντων. Αν σε μια κοινότητα υπάρχουν 3 φούρνοι και 20 ζαχαροπλάστες είναι λογικό τα γλυκά να στοιχίζουν φθηνότερα. Θα πει κάποιος ποιος είναι ο λόγος να υπάρχουν 3 μόνο φούρνοι. Δεν υπάρχει φυσικά λόγος αλλά στην πράξη μπορεί να συμβεί. Μπορεί για παράδειγμα οι φούρνοι να είναι ακριβοί για την κοινότητα και οι 3 κάτοχοι των φούρνων να έχουν βρει τρόπο να τους προμηθευτούν φθηνά. Μπορεί να έχουν φροντίσει ακόμα η κοινότητα να μη μπορεί να χτίσει άλλο φούρνο κτλ. Η ουσία είναι πως η ύπαρξη λιγότερων φούρνων δεν είναι παράνομη στην ελεύθερη οικονομία και οι κάτοικοι της κοινότητας λογικά θα αναγκάζονται να αγοράζουν το ψωμί υπερτιμολογημένο, με λίγη γκρίνια ίσως.

Βλέπουμε δηλαδή πως οι τιμές των προϊόντων καθορίζονται από το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης χωρίς όμως να έχει σημασία ο ʽμόχθοςʼ για την παραγωγή του ή η ʽαξίαʼ που δίνει ο καθένας στη δουλιά του. Ανάλογα με τη ζήτηση κάποιος μπορεί να υπερτιμολογεί τα προϊόντα του ή να αναγκάζεται να τα πουλήσει φθηνά βγάζοντας μικρό κέρδος. Η αξία όμως για την οποία μιλήσαμε προηγουμένως λειτουργεί με έναν εγωιστικό τρόπο στον προσδιορισμό της τιμής ενός προϊόντος και εδώ θέλει προσοχή. Επειδή όλοι πιστεύουμε πως ο μόχθος μας αξίζει, θεωρούμε ηθικό να υπερτιμολογήσουμε το προϊόν που πουλάμε ενώ αντίθετα θεωρούμε ανήθικη την υπερτιμολόγηση άλλων που κατά την άποψη μας δεν έχουν την ίδια αξία με εμάς. Η ʽαξίαʼ όμως, και το τονίζω ξανά, είναι υποκειμενική και την αξιολογούμε συνήθως εγωιστικά. Η αξία ενός πολιτικού μηχανικού δεν αλλάζει την εποχή της ανάπτυξης όπου όλοι χτίζουν και ο μηχανικός μπορεί να διεκδικεί μεγάλες αμοιβές. Ούτε πέφτει η αξία του την εποχή της κρίσης όπου κανένας δε χτίζει και μοιραία ο μηχανικός οδηγείται στην ανεργία ή αναγκάζεται να ανταγωνιστεί άλλους σε διαφορετικό τομέα που έχουν περισσότερη εμπειρία από αυτόν.

Ο καθένας λοιπόν μπορεί δυνητικά να γίνει εκμεταλλευτής και να πουλήσει ακριβότερα το προϊόν του. Την εκμετάλλευση αυτή μπορεί να τη βαπτίσει ʽαξίαʼ και να δικαιολογήσει με αυτόν τον τρόπο το κέρδος του. Το οτι κάποιος αγοράζει το προϊόν του δεν σημαίνει πως αξίζει και την τιμή του. Το μόνο που σημαίνει είναι πως η κοινωνία το χρειάζεται και πως δεν μπορεί να το βρει φθηνότερα.

Βλέπουμε δηλαδή πως στην ελεύθερη αγορά δημιουργούνται συνθήκες ζούγκλας. Ο καθένας προσπαθεί, και συνήθως το κάνει όταν έχει τη δυνατότητα, να πουλήσει ακριβά το εμπόρευμα του. Επειδή όμως δεν μπορούν όλοι να το πουλήσουν ακριβότερα, υπάρχουν αναγκαστικά κάποιοι που θα το πουλήσουν φθηνότερα. Καταλήγουμε έτσι, και αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κάποιος εύκολα στην πράξη, σε μια κοινωνία όπου υπάρχουν μεγάλες ανισότητες ως προς την αμοιβή ανά ώρα. Εδώ έχει ενδιαφέρον να συγκρίνουμε τις αμοιβές ως προς τις σχετικές ώρες εργασίας. Έτσι μία ώρα εργασίας ενός ατόμου μπορεί να αξίζει σαν 2 ώρες εργασίας κάποιου άλλου ή σαν 8 ώρες εργασίας κάποιου τρίτου κτλ.

Αυτές οι μισθολογικές διαφορές δικαιολογούνται ηθικά από την κοινωνία μέσω της έννοιας της αξίας. Θεωρούμε δηλαδή πως κάποιος που βγάζει πολλά λεφτά το αξίζει. Εδώ όμως πάλι διαπράττουμε ένα σφάλμα. Δεν είναι η πραγματική αξία με την οποία προσδιορίζεται ο πλούτος, αλλά αντίθετα στο συνειδησιακό της κοινωνίας ο πλούτος προσδιορίζει την αξία του ατόμου. Με άλλα λόγια αντιστρέφουμε την πραγματικότητα. Δεν είναι στην πράξη ο άξιος αυτός που βγάζει περισσότερα χρήματα αλλά αντίθετα η κοινωνία θεωρεί άξιο αυτόν που καταφέρνει να βγάλει χρήματα.
Είπαμε λοιπόν προηγουμένως πως με την ελεύθερη αγορά δημιουργούμε ένας είδος ζούγκλας στην οποία εμείς σαν μικρά θηρία προσπαθούμε ατομικά να πουλήσουμε το εμπόρευμα μας όσο γίνεται ακριβότερα. Το πρόβλημα όμως με τις ζούγκλες είναι πως εκτός από μικρά θηρία υπάρχουν και μεγάλα. Τα μεγάλα λοιπόν θηρία σε αυτό το περιβάλλον έχουν καταφέρει να βγάζουν μεγάλο κέρδος με μικρό σχετικά κόπο. Μιλήσαμε σε προηγούμενο παράδειγμα για το γεγονός πως στην ελεύθερη αγορά μπορεί η δικιά μας μία ώρα εργασίας να αξίζει με δύο και τρεις κάποιου άλλου. Στα μεγάλα επίπεδα όμως το κέρδος ενός ατόμου μπορεί να είναι τέτοιο ώστε μια ημέρα εργασίας του να αντιστοιχεί με ένα έτος κάποιου άλλου. Στην πραγματικότητα στην ελεύθερη αγορά - οικονομία δεν υπάρχει όριο στη διαφορά του σχετικού κέρδους. Η μία μέρα εργασίας κάποιου μπορεί να αντιστοιχεί σε δύο έτη, τρία έτη κτλ.

Πως λοιπόν η κοινωνία αποδέχεται αυτήν την υπερβολική διαφορά στις αμοιβές; Με τον ίδιο τρόπο που αποδέχεται τις μικρές διαφορές μεταξύ των πιο φτωχών πολιτών. Βασιζόμενοι δηλαδή στην έννοια της αξίας. Με τον ίδιο τρόπο που κάποιος θεωρεί πως αξίζει να αμείβεται δύο φορές πάνω το μόχθο κάποιου άλλου, θεωρεί φυσικό να υπάρχει και κάποιος σε ένα ανώτερο επίπεδο, που να αμείβεται με 10 φορές περισσότερο από τον ίδιο, για τον ίδιο χρόνο εργασίας. Με λίγα λόγια δεχόμενος κάποιος τη μικρή εκμετάλλευση έναντι κάποιου άλλου, θα δεχθεί μοιραία και τη μεγάλη εκμετάλλευση που αναγκαστικά θα γίνεται από λίγους εις βάρος των πολλών.