Κείμενα

Ο Αμερικανός Νόαμ Τσόμσκι είναι ένας από τους αντιφρονούντες του πολιτικού κατεστημένου που χωρίς αμφιβολία μπορεί να εκφράσει την πραγματικότητα με πολύ καθαρό λόγο και να γίνει κατανοητός. Η μαρτυρία της αλήθειας είναι ενέργεια επαναστατική λέει ο Όργουελ και ο Τσόμσκι βοηθά αρκετά στην κατανόηση της αλήθειας. Αυτά που κατά καιρούς έχει πει και γράψει είναι πολύ ενδιαφέροντα και αξίζει να δώσουμε προσοχή, καθώς σύντομα μάλιστα πρόκειται και από τις εκδόσεις μας να κυκλοφορήσει μία ακόμη πιο ενδιαφέρουσα μπροσούρα επί αυτού ακριβώς του θέματος.

Τα παρακάτω αποσπάσματα προέρχονται από διάφορες ομιλίες και συνεντεύξεις του Τσόμσκι που αφορούν στην προπαγάνδα και στην κατασκευή των συνειδήσεων στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο. Άλλα είναι παλιά, άλλα είναι νέα, αλλά αυτό είναι αδιάφορο. Είχαν κυκλοφορήσει και εντύπως σε μία ευρύτερη έκδοση της Ελευθεριακής κουλτούρας το 1995.

Αφήστε με να σχολιάσω πρώτα ότι, αν και πάντοτε, κι εγώ ακόμη, αποκαλούμε αυτήν την εποχή εποχή του Όργουελ, γεγονός είναι ότι ο Όργουελ μάλλον ήρθε αργά στο σκηνικό. Η αμερικανική βιομηχανία δημοσίων σχέσεων, η οποία είναι μια πολύ εκλεπτυσμένη βιομηχανία, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ʼ20 ανέπτυσσε αυτά τα εργαλεία, γράφοντας γιʼ αυτά κ.ο.κ. Στην πραγματικότητα, ακόμη πιο πριν, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι Αμερικανοί ιστορικοί προσφέρθηκαν στο Πρόεδρο Wilson για να διεκπεραιώσουν το καθήκον που αποκάλεσαν «ιστορικη μηχανική», δηλαδή το σχεδιασμό των ιστορικών δεδομένων με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετούν την κρατική πολιτική. Αυτό ήταν Όργουελ πολύ πριν γράψει ο Όργουελ. Λίγο μετά, Αμερικανοί δημοσιογράφοι όπως ο Walter Lippman, ο διάσημος Αμερικανός δημοσιογράφος, είπε το 1921 πως η τέχνη της δημοκρατίας απαιτεί αυτό που αποκαλούσε «κατασκευή της συναίνεσης», ότι δηλαδή η βιομηχανία δημοσίων σχέσεων αποκαλούσε «μηχανική της συναίνεσης», τελικά μια άλλη διατύπωση του οργουελιανού «ελέγχου της σκέψης». Η ιδέα ήταν πως σʼ ένα κράτος που η κυβέρνηση δεν μπορεί να ελέγξει τους ανθρώπους με τη βία, καλύτερο είναι να ελέγξει αυτό που σκέφτονται. Έτσι πολύ πριν τον Όργουελ αυτά έγιναν κατανοητά και σχεδιάστηκαν οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν ευρέως.

Όσο για το τι διδάσκουν τα σχολεία για να αμυνθούν οι άνθρωποι απέναντι σε κάτι τέτοιο, η απάντηση είναι απλή: Τίποτα. Στην πραγματικότητα τα σχολεία βρίσκονται μάλλον στην άλλη πλευρά: αποτελούν τμήμα του μηχανισμού παραπληροφόρησης. Στην πραγματικότητα κι αυτό έχει γίνει κατανοητό. Το καταλαβαίνουν ακόμη και φιλελεύθεροι διανοούμενοι, θεωρητικοί της δημοκρατίας κλπ. Παραδείγματος χάριν, στη σημαντική μελέτη που αποκαλείται «Η Κρίση της Δημοκρατίας», μια άλλη οργουελιανή διατύπωση για τις «Αρχές της Δημοκρατίας» που δημοσίευσε η Τριμερής Επιτροπή, ουσιαστικά μια διεθνής ομάδα φιλελεύθερων ελίτ, άνθρωποι που κατά κάποιο τρόπο εκπροσωπούσε ο Κάρτερ (αυτοί που συμμετείχαν στην κυβέρνηση του), σα να λέμε ο διεθνής φιλελευθερισμός, αναφέρονται στα σχολεία σαν «ιδρύματα υπεύθυνα για την κατήχηση των νέων». Βεβαίως εκεί μιλούσαν μεταξύ τους, αυτά τα πράγματα δεν τα λες δημοσίως. Αλλά έτσι καταλαβαίνουν τα πράγματα. Είναι ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΚΑΤΗΧΗΣΗΣ για την επιβολή της πειθαρχίας, το μπλοκάρισμα της πιθανότητας ανεξάρτητης σκέψης και παίζουν έναν θεσμικό ρόλο στο σύστημα του ελέγχου και του πειθαναγκασμού.

Ένα πράγμα πρέπει να είναι ξεκάθαρο, πως όταν αναφέρομαι στον «μηχανισμό της κρατικής προπαγάνδας», δεν εννοώ ότι κατευθύνεται από το κράτος. Το σύστημά μας διαφέρει εντυπωσιακά από, παραδείγματος χάριν, αυτό της Σοβιετικής Ένωσης, ό που το σύστημα της προπαγάνδας κυριολεκτικά κατευθύνεται και ελέγχεται από το κράτος. Δεν είμαστε μια κοινωνία που διαθέτει ένα «Υπουργείο Αλήθειας», που παράγει ένα δόγμα το οποίο μετά είναι όλοι υποχρεωμένοι να το υπακούσουν, σε περίπτωση δε που δεν το κάνουν, έχουν να πληρώσουν ένα σκληρό τίμημα. Το σύστημα μας δουλεύει πολύ διαφορετικά και πολύ πιο αποτελεσματικά. Είναι ένα ιδιωτικοποιημένο σύστημα προπαγάνδας, που περιλαμβάνει τα ΜΜΕ, τα περιοδικά γνώμης και γενικότερα το μεγαλύτερο μέρος της λόγιας ιντελλιγκέντσιας, το μορφωμένο τμήμα του πληθυσμού. Τα πιο μορφωμένα στοιχεία αυτής της ομάδας, εκείνα που έχουν πρόσβαση στα ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων και των περιοδικών των διανοουμένων, και τα οποία ουσιαστικά ελέγχουν τον εκπαιδευτικό μηχανισμό, πρέπει κυρίως να αναφέρονται ως μια τάξη «κομισάριων», που να ποια είναι η ουσιαστική λειτουργία της: να σχεδιάσει, να προπαγανδίσει και να δημιουργήσει ένα σύστημα δογμάτων και πεποιθήσεων, το οποίο θα υπονομεύσει την ανεξάρτητη σκέψη και θα εμποδίσει την κατανόηση και ανάλυση των θεσμισμένων δομών, όπως και τον τρόπο με τον οποίο αυτές λειτουργούν. Αυτός είναι ο ουσιαστικός, κοινωνικός τους ρόλος. Δεν θέλω να πω πως συνειδητά κάνουν κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα, δεν το κάνουν. Σʼ ένα πραγματικά αποτελεσματικό σύστημα κατήχησης, οι κομισάριοι μάλλον δεν γνωρίζουν τι συμβαίνει και πιστεύουν πως και οι ίδιοι είναι ανεξάρτητοι, κριτικά μυαλά. Εάν ερευνήσεις τα πραγματικά προϊόντα των ΜΜΕ, τα περιοδικά γνώμης κλπ, βρίσκεις ακριβώς αυτό. Βρίσκεις μια πολύ στενή, πολύ σφιχτά περιορισμένη και αλλόκοτα ανακριβή περιγραφή του κόσμου που ζούμε.

Οι περιπτώσεις που ανέφερα είναι παραδειγματικές. Δεν υπήρξε ποτέ πιο ζωντανή και εκτεταμένη συζήτηση στις ΗΠΑ, απʼ όσο γνωρίζω, απʼ αυτήν που έγινε για τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Παρόλα αυτά, πέρα από κάποιες οριακές περιπτώσεις, η συζήτηση διεξήχθη απολύτως ανάμεσα σʼ αυτούς που αποκαλούνται «περιστερές» και σʼ αυτούς που αποκαλούνται «γεράκια». Τόσο τα γεράκια όσο και οι περιστερές ξεκινούσαν αποδεχόμενοι ένα ψέμμα, τόσο εκπληκτικό, που ούτε ο Όργουελ θα μπορούσε να το φανταστεί, δηλαδή το ψέμμα ότι υπερασπίζαμε το Νότιο Βιετνάμ, όταν στην πραγματικότητα επιτιθόμασταν στο Νότιο Βιετνάμ. Όταν ξεκινάς μʼ αυτή την πρόταση, εύκολα ακολουθούν όλα τα υπόλοιπα.

Οι ΕΙΔΙΚΟΙ της ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ, εκείνοι που εργάζονται για τη νομιμοποίηση των ενεργειών των ανθρώπων που βρίσκονται στην εξουσία, είναι κυρίως οι προνομιούχες, μορφωμένες ελίτ. Οι δημοσιογράφοι, οι ακαδημαϊκοί, οι δάσκαλοι, οι ειδικοί των δημοσίων σχέσεων, όλη αυτή η κατηγορία ανθρώπων έχει κάτι σαν θεσμισμένο συμφέρον, και αυτό είναι η δημιουργία του συστήματος των πεποιθήσεων το οποίο θα εγγυηθεί την αποτελεσματική λειτουργία της συναίνεσης. Και πάλι, οι πιο έξυπνοι απʼ αυτούς το παραδέχονται. Στις ακαδημαϊκές κοινωνικές επιστήμες, παραδείγματος χάριν, υπάρχει κάτι σαν παράδοση, η οποία εξηγεί την αναγκαιότητα επίτευξης της δημοκρατικής συναίνεσης. Ελάχιστοι επικρίνουν αυτή τη θέση. Υπάρχουν κάποιοι- υπάρχει ένας πολύ γνωστός κοινωνικός επιστήμονας που λέγεται Robert Dahl, ο οποίος επέκρινε αυτή τη θέση και επεσήμανε – μιας και είναι προφανές – ότι αν διαθέτεις ένα πολιτικό σύστημα όπου διαφημίζεις τις επιλογές από μια προνομιούχο θέση και αυτό λέγεται δημοκρατία, τότε δεν διαφέρει από τον ολοκληρωτισμό. Σπανίως οι άνθρωποι επισημαίνουν κάτι τέτοιο.

Στη βιομηχανία των δημοσίων σχέσεων, η οποία στις ΗΠΑ είναι μια κεφαλαιώδης βιομηχανία εδώ και πολύ καιρό, 60 χρόνια ή και περισσότερο, αυτό γίνεται πολύ εύκολα αντιληπτό και στην πραγματικότητα, αυτός είναι ο σκοπός της. Να ένας από τους λόγους που αυτή η κοινωνία κατακλύζεται από δημοσκοπήσεις, έτσι ώστε οι επιχειρήσεις να μπορούν να αφουγκραστούν το λαϊκό σφυγμό, κι αν διαπιστώσουν πως κάτι άλλαξε, να μπορέσουν να δουλέψουν πάνω σʼ αυτό. Να σε τι χρησιμεύουν οι δημόσιες σχέσεις, πολύ συνειδητά, με πλήρη κατανόηση. Όταν πηγαίνεις σʼ αυτό που εκείνοι οι τύποι αποκαλούν «ιδρύματα υπεύθυνα για την κατήχηση των νέων», τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, σʼ εκείνο το σημείο τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα. Γενικά στα σχολεία και στα πανεπιοτήμια οι άνθρωποι πιστεύουν πως τους λένε την αλήθεια. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν, με σπάνιες εξαιρέσεις, σε κάνεινα μην μπορείς να ξεφύγεις απʼ αυτά τα ιδρύματα, εκτός αν αποδεχθείς την κατήχηση. Συνεχώς υφίστασαι ένα ξεσκαρτάρισμα. Η ανεξάρτητη σκέψη ενθαρρύνεται στις επιστήμες αλλά αποθαρρύνεται σʼ αυτά τα μέρη, κι αν οι άνθρωποι το κάνουν ξεσκαρτάρονται είτε σαν ριζοσπάστες είτε επειδή κάτι δεν πάει καλά μαζί τους. Δεν δουλεύει 100%, αλλά στην πραγματικότητα είναι καλύτερο για το σύστημα αν υπάρχουν εδώ κι εκεί μερικές εξαιρέσεις, δίνοντας την ψευδαίσθηση της αντιμαχίας ή της ελευθερίας. Αλλά γενικά, αυτή η κατάσταση δουλεύει.

Η προπαγάνδα πολλές φορές δουλεύει καλύτερα ανάμεσα στους μορφωμένους, παρά στους μη μορφωμένους. Αυτό αληθεύει για πολλά θέματα. Υπάρχουν πολλοί λόγοι γιʼ αυτή την κατάσταση, ένας είναι ότι οι μορφωμένοι λαμβάνουν μεγαλύτερη δόση προπαγάνδας γιατί διαβάζουν περισσότερο. Ενας άλλος λόγος είναι πως είναι πράκτορες της προπαγάνδας. Αλλωστε δουλεύουν ως κομισάριοι, υποτίθεται ότι είναι πράκτορες της προπαγάνδας, άρα την πιστεύουν. Είναι πολύ δύσκολο να λες κάτι αν δεν το πιστεύεις. Άλλοι λόγοι γενικώς είναι ότι ανήκουν στην προνομιούχο ελίτ, κι έτσι μοιράζονται τα συμφέροντα και τις αντιλήψεις της, δοθέντος ότι ο πληθυσμός είναι πιο περιθωριοποιημένος. Γενικά δεν συμμετέχει στο δημοκρατικό σύστημα, το οποίο σε συντριπτικό βαθμό είναι ένα παιχνίδι των ελίτ, και οι άνθρωποι μαθαίνουν από την ίδια τους τη ζωή να είναι σκεπτικιστές, και πράγματι οι περισσότεροι είναι. Υπάρχει πολύς σκεπτικισμός, διαφωνία κ.ο.κ. Αλλά αυτό είναι ένα τυπικό παράδειγμα. Εδώ έχουμε μια υπόθεση που είναι ενδιαφέρουσα, γιατί αν και η τεχνική του ελέγχου της σκέψης δούλεψε πολύ αποτελεσματικά, στην πραγματικότητα ουσιαστικά πλησιάζει το 100% της αποτελεσματικότητας ανάμεσα στο μορφωμένο τμήμα του πληθυσμού, μετά από πολλά χρόνια ωμοτήτων και σφαγών εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων άρχισε να εξαφανίζεται ανάμεσα στον γενικό πληθυσμό. Μέχρι και όνομα δόθηκε σʼ αυτό: αποκλήθηκε «σύνδρομο του Βιετνάμ», μια θανατηφόρα ασθένεια: Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν πάρα πολλά. Αλλά είναι πολύ χαρακτηριστικό, πολύ διαφωτιστικό το να δούμε πόσο καλά δούλεψε αυτό ανάμεσα στους μορφωμένους. Αν πάρεις ένα βιβλίο για την αμερικανική ιστορία και κοιτάξεις στο κεφάλαιο για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, δεν υπάρχει τέτοιο γεγονός όπως η επίθεση των Αμερικανών εναντίον του Νοτίου Βιετνάμ. Είναι σαν να λες ότι στη Σοβιετική Ένωση, στις αρχές του 21ου αιώνα, κανείς να μην έχει πει ποτέ ότι υπήρξε ρωσική εισβολή στο Αφγανιστάν. Να λένε όλοι ότι είχαμε μια ρωσική άμυνα του Αφγανιστάν. Αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Στην πραγματικότητα, ήδη άνθρωποι μιλούν για τη ρωσική εισβολή στο Αφγανιστάν, ίσως την υπερασπίζονται, ίσως όχι, αλλά δέχονται ότι υπάρχει. Αλλά στις ΗΠΑ, όπου το σύστημα κατήχησης είναι κατά πολύ πιο αποτελεσματικό, το μορφωμένο τμήμα του πληθυσμού ούτε μπορεί να δει τι υπάρχει.

Στα ΜΜΕ τα πράγματα είναι ακόμη πιο προφανή. Άλλωστε τα ΜΜΕ είναι εταιρείες, μεγάλες εταιρείες. Μερικές από τις μεγαλύτερες εταιρείες της χώρας. Οι ιδιοκτήτες και διευθυντές τους ανήκουν στην ίδια μικρή ελίτ των ιδιοκτητών και των διευθυντών που ελέγχουν την ιδιωτική οικονομία και το κράτος, κι έτσι έχουμε ένα πολύ περιορισμένο πλέγμα εταιρικών ΜΜΕ, κρατικών στελεχών και ιδιοκτητών. Μοιράζονται τις ίδιες αντιλήψεις, καταλαβαίνουν τα ίδια πράγματα κ.ο.κ. Αυτό είναι το ένα μεγάλο σημείο. Έτσι φυσιολογικά θα αντιληφθούν τα ζητήματα, θα τα καταπνίξουν, θα τα ελέγξουν και θα τα σχηματίσουν σύμφωνα με τα συμφέροντα των ομάδων που αντιπροσωπεύουν, τελικά σύμφωνα με τα συμφέροντα του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας, να πού βασίζονται πραγματικά. Παραπέρα, τα ΜΜΕ έχουν και μια αγορά, τους διαφημιστές, όχι το κοινό. Οι άνθρωποι πρέπει να αγοράζουν εφημερίδες, γιατί σε διαφορετική περίπτωση οι διαφημιστές δεν θα διαφημίζονται εκεί.

Οι εφημερίδες είναι έτσι σχεδιασμένες ώστε το κοινό να τις αγοράζει, προκειμένου να μπορούν νʼ αυξήσουν τα διαφημιστικά τους κέρδη. Αλλά οι εφημερίδες ουσιαστικά πωλούν στους διαφημιστές το κοινό και αφότου η επιχείρηση-εφημερίδα που πουλά έχει για αγορά της τις εταιρείες, έχουμε μια άλλη μέθοδο με την οποία το εταιρικό σύστημα ή γενικότερα το σύστημα της αγοράς, μπορεί να ελέγχει το περιεχόμενο των ΜΜΕ, μʼ άλλα λόγια, αν με κάποιον τρόπο που δεν μπορούμε να φανταστούμε αρχίζουν να βγαίνουν από τη γραμμή, οι διαφημίσεις θα μειωθούν και κι αυτό είναι ένα εμπόδιο. Η κρατική εξουσία έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Τα ΜΜΕ θέλουν να διατηρούν τη στενή τους σχέση με την κρατική εξουσία. Θέλουν να έχουν τις πηγές τους, να τα προσκαλούν στις συνεντεύξεις τύπου, θέλουν να συναγελάζονται με τους υπουργούς, όλα αυτά τα πράγματα. Για να συμβεί κάτι τέτοιο πρέπει να παίξεις το παιχνίδι και το να παίξεις το παιχνίδι σημαίνει να λες τα ψέμματά τους, χρησιμεύοντας ως ο μηχανισμός τους για την παραπληροφόρηση. Πέρα από το ότι πρόκειται να το κάνεις έτσι κι αλλιώς σύμφωνα με τα δικά σου συμφέροντα και την κοινωνική σου θέση, υπάρχουν αυτού του είδους οι πιέσεις που σε αναγκάζουν να ενταχθείς. Τελικώς έχουμε να κάνουμε μʼ ένα πολύ στενό σύστημα ελέγχου. Έτσι ερχόμαστε στην περίπτωση του μεμονωμένου δημοσιογρά φου, ξέρετε, του νεαρού ατόμου που αποφασίζει να γίνει ένας τίμιος δημοσιογράφος. Λοιπόν, προσπαθήστε να κάνετε κάτι τέτοιο.

Πολύ σύντομα θα μάθετε από τον αρχισυντάκτη σας ότι ξεφεύγετε λιγάκι, ότι είστε πολύ συναισθηματικοί, ανακατεύεστε υπερβολικά με την ιστορία, πρέπει να είστε πιο αντικειμενικοί, υπάρχει μια ολόκληρη στοίβα κωδικών λέξεων γιʼ αυτό, και αυτό που σημαίνουν αυτές οι κωδικές λέξεις είναι: «Μπες στη γραμμή μάγκα, αλλιώς έξω». Το να μπεις στη γραμμή σημαίνει να μπεις στην κομματική γραμμή. Κάτι που συμβαίνει τότε είναι πως κάποιοι φεύγουν. Αλλά αυτοί που αποφασίζουν να συμβιβαστούν, συνήθως αρχίζουν να πιστεύουν αυτά που λένε. Προκειμένου να προοδεύσεις πρέπει να λες συγκεκριμένα πράγματα, αυτό που θέλει ο αρχισυντάκτης, αυτό που παίρνεις από τα πάνω. Μπορείς να προσπαθήσεις να το πεις χωρίς να το πιστεύεις, αλλά τα πράγματα δεν θα λειτουργήσουν, οι άνθρωποι δεν είναι τόσο άτιμοι, δεν μπορείς να ζήσεις έτσι, μόνο ένα πολύ ιδιόρρυθμο άτομο μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο. Έτσι αρχίζεις να τα λες και πολύ σύντομα διαπιστώνεις ότι τα πιστεύεις επειδή τα λες, και πολύ σύντομα είσαι μέσα στο σύστημα. Παραπέρα, υπάρχει πληθώρα αμοιβών αν μείνεις μέσα. Για τους ανθρώπους που παίζουν το παιχνίδι με τους κανόνες που θέτει μια πλούσια κοινωνία σαν τη δική μας, υπάρχουν άφθονες αμοιβές. Είσαι ευκατάστατος, προνομιούχος, πλούσιος, έχεις γοήτρο, αν το θέλεις έχεις μερίδιο στην εξουσία, αν σου αρέσουν αυτά τα πράγματα μπορείς να πας να γίνεις εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών ή κάτι παρόμοιο, είσαι σχεδόν στο κέντρο των προνομιούχων, μερικές φορές της εξουσίας, στην πιο πλούσια, πιο ισχυρή χώρα στον κόσμο, και μπορείς να προχωρήσεις όσο είσαι πολύ υπάκουος, δουλοπρεπής και πειθαρχημένος. Έτσι υπάρχουν πολλοί παράγοντες και οι άνθρωποι που είναι πιο ανεξάρτητοι είτε φεύγουν είτε τους διώχνουν. Σʼ αυτή την περίπτωση σχεδόν δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Ο βαθμός του ελέγχου πάνω σʼ αυτό είναι εκπληκτικός.